Cel i zakres tematyczny czasopisma
Od redakcji:
Intencję wydawania pisma DECYZJE określa w skrócie jego podtytuł Pismo poświęcone podejmowaniu decyzji w gospodarce i społeczeństwie. Wskazuje on dwa typy decyzji, które będą stanowić główny, choć nie wyłączny, przedmiot zainteresowania: decyzje ekonomiczne (podejmowane przez przedsiębiorców, inwestorów, decydentów w sektorze publicznym, konsumentów itd.) oraz decyzje społeczne (podejmowane przez wyborców, zgromadzenia przedstawicielskie przyjmujące bądź odrzucające wnioski czy ustawy, organy kolegialne itp.). W każdym przypadku, nawet wtedy, gdy analizowane będą decyzje podejmowane w konkretnych sprawach, zakładamy, że zostanie przedstawione ich teoretyczne uzasadnienie oraz zastosowana będzie odpowiednia metodologia.
Teoria decyzji bada, analizuje i opisuje sposoby podejmowania decyzji. Rozwinęła się ona najpierw jako teoria normatywna, zajmująca się metodami dokonywania wyboru optymalnego działania. Metody te zależą od warunków, w jakich wybór jest dokonywany oraz od posiadanych informacji. Wyróżnia się na ogół trzy typy warunków, w jakich podejmowane są decyzje: warunki pewności, warunki ryzyka oraz warunki niepewności.
W warunkach pewności decydent posiada pełną i niezawodną wiedzę o zewnętrznych okolicznościach, od których zależą konsekwencje jego wyboru. Optymalnym działaniem jest wówczas to, które w danych okolicznościach prowadzi do najlepszego wyniku (czyli maksymalizuje użyteczność). Przykładem może być wybór optymalnej diety, zapewniającej ustaloną liczbę kalorii i niezbędnych składników odżywczych przy najmniejszym koszcie, czy optymalnego planu eksploatacji odnawialnego zasobu. Wyborem optymalnego działania w sytuacji, gdy jest wyraźnie określona funkcja celu, której wartość należy maksymalizować lub minimalizować, zajmują się badania operacyjne (np. ! programowanie liniowe). Problemy badań operacyjnych bywają trudne od strony obliczeniowej i nieraz wymagają zastosowania zaawansowanych metod matematycznych i numerycznych, ale nie nastręczają istotnych problemów z punktu widzenia podejmowania decyzji.
Trudne teoretycznie problemy pojawiają się wtedy, gdy konsekwencje dokonanego wyboru są oceniane na wielu wymiarach (np. wybór samochodu spośród oferowanych typów, różniących się ceną, zużyciem paliwa, parametrami technicznymi, komfortem jazdy itp.) i konieczna jest agregacja wielowymiarowych ocen skutków wyboru. Podejmowaniem decyzji w takich sytuacjach zajmuje się teoria decyzji wieloaspektowych. Ograniczona zdolność przetwarzania informacji przez człowieka bywa przyczyną braku konsekwencji w wyborach tego rodzaju.
Rozwinęła się w związku z tym profesja zwana analizą decyzyjną, zajmująca się pomaganiem decydentowi w podejmowaniu złożonych decyzji.
Innego rodzaju problemy z wyborem optymalnego działania w warunkach pewności pojawiają się wtedy, gdy konsekwencje wyborów dokonywanych przez grupę są różnie oceniane przez członków tej grupy. Zajmuje się nimi teoria wyboru społecznego. Bada ona metody zbiorowego podejmowania decyzji w wyniku głosowania członków grupy (lub wybranych przez nich reprezentantów) i sposoby dokonywania społecznego wyboru lub społecznej oceny rozwiązań, mających różne konsekwencje dla różnych członków grupy (np. podział dóbr).
W warunkach ryzyka decydent posiada wiedzę na temat szans zachodzenia różnych stanów rzeczy, od których zależą konsekwencje dostępnych mu działań, tzn. zna rozkład prawdopodobieństwa na zbiorze możliwych stanów rzeczy. Decyzja w warunkach ryzyka prowadzi do loterii, której wynik zależy od rezultatu określonego mechanizmu losowego. Jedynym racjonalnym sposobem wyboru decyzji w warunkach ryzyka jest maksymalizacja wartości oczekiwanej użyteczności.
Analiza gier losowych i poszukiwanie optymalnych strategii w takich grach były prapoczątkiem rozważań na temat racjonalnego podejmowania decyzji. Współcześnie prowadzi się bardzo zaawansowane analizy ryzyka w różnych dziedzinach działalności gospodarczej. Jako przykłady można tu podać:
ryzyko inwestycyjne ─ inwestując w papiery wartościowe (akcje, obligacje, instrumenty pochodne) inwestor podejmuje ryzyko: może zyskać albo ponieść straty;
ryzyko w bankowości ─ ryzyko utraty płynności, związane ze zmianami stóp procentowych, kursów walut i cen papierów wartościowych, ryzyko kredytowe, związane ze zbyt dużą koncentracją należności kredytowych w jakimś sektorze gospodarki (regionie kraju) bądź z pogorszeniem się sytuacji konkretnego kredytobiorcy;
ryzyko w ubezpieczeniach ─ ryzyko wystąpienia konkretnych zdarzeń ubezpieczeniowych.
Jest oczywiste, że ryzyko w różnych sferach działalności gospodarczej ma swoje specyficzne problemy. Wiele z wymienionych rodzajów ryzyka można jednak dobrze oszacować ilościowo (zwłaszcza w ubezpieczeniach), co pozwala posłużyć się ogólną teorią podejmowania decyzji w warunkach ryzyka; są też problemy wspólne dla wszystkich rodzajów ryzyka. Teoria decyzji tworzy najogólniejszą ramę do badania tego rodzaju problemów.
Warunki niepewności oznaczają kompletny brak wiedzy o tym, który stan rzeczy zajdzie, w tym także brak podstaw do oceny prawdopodobieństw (szans zajścia) poszczególnych stanów rzeczy. Istnieje wiele konkurencyjnych sposobów rozwiązania problemu decyzji w warunkach niepewności, motywowanych różnymi kryteriami podejmowania decyzji. Żadne z nich nie spełnia wszystkich postulatów, za pomocą których określa się racjonalny wybór działania, zatem posługiwanie się którymkolwiek z tych kryteriów oznacza przyjęcie określonej, ograniczonej koncepcji racjonalności. Badaniem tych kryteriów zajmuje się teoria indywidualnego podejmowania decyzji.
Pomiędzy warunkami ryzyka a warunkami niepewności istnieje wiele sytuacji pośrednich, w których wprawdzie nie jest znany rozkład prawdopodobieństwa na zbiorze stanów rzeczy, ale nie mamy też do czynienia z tak całkowitym brakiem wiedzy o nich, jaki jest zakładany w warunkach niepewności. Takie sytuacje mogą czasem być modelowane jako problemy podejmowania decyzji na podstawie dodatkowej informacji, dostarczanej na ogół przez pewne doświadczenie, którego wynik zależy od stanu rzeczy. Wykorzystanie tej informacji opisuje funkcja decyzji, uzależniająca podjętą decyzję od uzyskanej informacji. Klasycznym rodzajem dodatkowej informacji jest informacja probabilistyczna uzyskiwana w wyniku eksperymentu statystycznego np. badania losowej próby. Teoria decyzji statystycznych zajmuje się badaniem i porównywaniem własności statystycznych funkcji decyzji oraz wyborem optymalnych funkcji decyzji dla estymacji parametrów lub weryfikacji hipotez statystycznych.
Szczególną sytuację podejmowania decyzji tworzą warunki gry strategicznej, w których niepewność (ryzyko) wyniku działania gracza jest skutkiem działań innych graczy uczestniczących w tej samej grze. Przy podejmowaniu decyzji gracz musi wówczas brać pod uwagę nie tylko własną użyteczność, ale także użyteczności i możliwe strategie pozostałych graczy. Metodami podejmowania decyzji w warunkach gry strategicznej zajmuje się teoria gier. Bada ona rozwiązania gier niekooperacyjnych (najbardziej zbliżonych do warunków niepewności), a także gier kooperacyjnych dopuszczających zawieranie porozumień, tworzenie koalicji itp.
W odróżnieniu od normatywnej teorii decyzji, opisowa teoria decyzji usiłuje odpowiedzieć na pytanie: Jak decyzje są rzeczywiście podejmowane przez jednostki lub grupy? Normatywne rozwiązania problemów decyzji na ogół stanowią wzorce dla oceny rzeczywistych decyzji. Psychologiczna teoria decyzji jest systemem twierdzeń o tym, jak ludzie rzeczywiście podejmują decyzje osobiste i instytucjonalne, jakie błędy popełniają w tym procesie. Badania psychologiczne ujawniły wiele błędów poznawczych jak i psychologicznych pułapek w podejmowaniu decyzji: inwestycyjnych, konsumenckich itd. Ich powszechność i istotny wpływ na rzeczywiste decyzje gospodarcze jest tak znaczący, że powstały nowe dziedziny badań, takie jak behawioralne finanse czy ekonomia eksperymentalna.
Psychologiczna teoria decyzji bada także zachowania ludzi w sytuacjach nieustrukturalizowanych i sposoby tworzenia przez nich reprezentacji zadania decyzyjnego, proces subiektywnej oceny wartości wyników (czyli użyteczności) i prawdopodobieństw stanów rzeczy determinujących te wyniki.
Teoria wyboru publicznego bada zachowania ludzi i zbiorowych aktorów oraz przebieg procesu prowadzącego do podjęcia decyzji społecznej. Rozważa się w niej zbiory strategii dostępnych uczestnikom tego procesu w zależności od warunków, w jakich on przebiega. Na ogół przyjmuje się założenie o racjonalności osób podejmujących decyzje, przewiduje się zachowania uczestników procesu, a następnie weryfikuje się hipotezy o przebiegu procesu i o jego rezultatach. Jej celem jest opis oraz wyjaśnianie i przewidywanie zjawisk rzeczywistych za pomocą modeli racjonalnego wyboru.
Rozróżnienie między normatywną a opisową teorią decyzji nie jest tak stanowcze, jakby to wynikało z dotychczasowych wywodów. Na przykład, teoria użyteczności, rozwinięta początkowo jako całkowicie normatywna, podlegała modyfikacjom, m.in. dzięki pracom znakomitych psychologów, Amosa Tversky’ego i Daniela Kahnemana, którym poświęcona jest część tego numeru DECYZJI. Badacze ci, wychodząc od wyników obserwacji i eksperymentów psychologicznych, stworzyli teorię perspektywy, opisującą rzeczywiste zachowania ludzkie znacznie lepiej niż klasyczna teoria użyteczności. Zgodnie z tą teorią ludzie oceniając dowolną transakcję przyjmują zawsze jakiś punkt odniesienia, względem którego dokonują swoich ocen i to od niego zależy, czy odbierają coś jako „zysk” czy jako „stratę”, co odgrywa zasadniczą rolę przy wartościowaniu wyników działania. Choć założenia te opierają się na obserwacjach psychologicznych, teoria perspektywy jest w istocie teorią racjonalnego wyboru. To za nią Kahneman (już po śmierci Tversky’ego) otrzymał w roku 2002 Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii.
Redakcja, złożona z przedstawicieli różnych ośrodków naukowych, ma nadzieję, że wydawanie pisma DECYZJE przyczyni się do integracji środowiska zajmującego się różnymi aspektami teorii decyzji i analizy procesów podejmowania decyzji. Zwracamy się do wszystkich osób zainteresowanych tą problematyką o nadsyłanie maszynopisów (patrz Informacje dla Autorów) oraz sugestii, wniosków i propozycji (adres Redakcji oraz adresy elektroniczne redaktorów znajdują się na wewnętrznej stronie tytułowej).
Planowana struktura pisma jest następująca. Chcielibyśmy, aby w każdym numerze publikowane było kilka artykułów, zarówno dotyczących decyzji ekonomicznych, jak i społecznych. Nie wykluczamy jednak publikowania innych artykułów na temat teorii decyzji, a także wydawania numerów monograficznych. Dążąc do zainteresowania problematyką podejmowania decyzji szerszego kręgu Czytelników, preferujemy taką konstrukcję artykułów, w której złożone problemy techniczne (dowody twierdzeń itp.) zamieszczone są w dodatkach. W każdym numerze przewidujemy przedstawienie sylwetki jakiegoś wybitnego twórcy teorii decyzji lub praktyka wykorzystującego tę teorię, albo też ośrodka naukowego zajmującego się tą problematyką. W celu integracji środowiska, zajmującego się tą problematyką w Polsce, zakładamy, że znaczna część tych sylwetek będzie miała rodzimy rodowód. Planujemy także publikowanie recenzji ukazujących się w Polsce książek na temat podejmowania decyzji, a także szczególnie godnych polecenia publikacji zagranicznych. Zamierzamy także odnotowywać ważniejsze wydarzenia związane z podejmowaniem decyzji oraz zapowiedzi takich wydarzeń. Szczególnym zamierzeniem Redakcji jest publikowanie wybranych fragmentów literatury pięknej, w których rozważa się jakieś problemy podejmowania decyzji, wraz z komentarzami na ich temat. Zwracamy się do wszystkich Czytelników z prośbą o wskazywanie takich fragmentów literatury, które zasługują na komentarz z punktu widzenia teorii decyzji oraz o udział w ich komentowaniu.
Proces recenzji
Zasady publikowania i recenzowania artykułów w Decyzjach
Do nadesłanego artykułu Autor dołącza oświadczenie, że nie był on nigdzie publikowany ani wysłany do druku w innym czasopiśmie. Oświadczenie zawiera deklarację o wkładzie każdego z autorów w powstanie pracy. Autor, składając prace do Redakcji w celu opublikowania, odpowiada za autentyczność i oryginalność dzieła, zgodnie z prawem autorskim i prawami pokrewnymi.
Po usunięciu danych autora, tekst wysyłany jest do dwóch recenzentów.
Nie może dojść do konfliktu interesów między recenzentem a autorem recenzowanej pracy – niedozwolone są relacje osobiste, stosunki podległości zawodowej ani bezpośrednia współpraca naukowa w ostatnich dwóch latach poprzedzających recenzję.
Recenzja sporządzana jest w formie pisemnej i kończy się opinią o dopuszczeniu do druku, o potrzebie poprawek, bądź o odrzuceniu. Formularz recenzji dostępny do wglądu / pobrania po kliknięciu linka.
We wskazanym terminie autor odpowiada na recenzje, ewentualnie dokonuje poprawek.
Pismo Decyzje upublicznia listę recenzentów.
Prace poddawane są opracowaniu językowemu. Poprawność metod statystycznych weryfikuje redaktor statystyczny.
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek stylistycznych bez porozumienia z autorem. Poprawkami zajmuje się redaktor językowy.
