Abstrakt

W rzymskim prawie spadkowym, aż do prawa poklasycznego, ustanowienie
dziedzica w oparciu o regułę heredis institutio caput et fundamentum totius testamenti
est, było fundamentem całego testamentu. Heredis institutio była koniecznym elementem
treści testamentu, należało ją umieścić na samym początku, ponieważ
rozrządzenia zawarte przed nią były nieważne. Tak przynajmniej było, aż do
prawa justyniańskiego, w którym powyższy formalizm został zniesiony.
Pierwsze wyjątki od reguły heredis institutio caput et fundamentum totius testamenti
est i wynikającej z niej kolejności zamieszczanych rozrządzeń testamentowych,
można zauważyć już w prawie klasycznym, odnośnie do ustanowienia opieki,
powołania do dziedziczenia własnego niewolnika z równoczesnym wyzwoleniem
oraz wydziedziczenia. Ponadto prawo rzymskie, w oparciu o działalność pretorów
oraz prawo cesarskie, dopuszczało wyjątkowo utrzymanie pozostałej treści testamentu
(zapisy, fideikomisy, wyzwolenia), gdy odpadła heredis institutio lub nie
doprowadziła do dziedziczenia.
Zatem przyjęcie spadku przez ustanowionego w testamencie dziedzica staje
się już w prawie klasycznym czystą formalnością, a omawiana reguła doznaje
szeregu odstępstw i wyjątków. Natomiast zachodniorzymska praktyka poklasyczna
i Justynian pominęli w ogóle wspomnianą zasadę.
Tak jak i we współczesnym polskim ustawodawstwie powołanie spadkobiercy
jest uprawnieniem testatora, a nie konieczną treścią testamentu. Do typowych rozrządzeń
testamentowych można zaliczyć obok ustanowienia spadkobiercy (art. 959
i n. k.c.), wydziedziczenie, ustanowienie zapisu. W prawie polskim ważny będzie
testament zawierający tylko jedno rozrządzenie. W żadnym razie ustanowienie
spadkobiercy w testamencie nie jest wymogiem jego sporządzenia, testator nie musi
naruszać porządku dziedziczenia ustawowego, może się ograniczyć do dyspozycji
o innym charakterze.

Słowa kluczowe